Trong dòng chảy lịch sử thế giới, những nhà quân chủ cải cách luôn đóng vai trò đặc biệt trong việc chuyển mình của quốc gia. Họ thường là những nhân vật có tư duy vượt thời đại, sẵn sàng phá bỏ lối mòn cũ kỹ để thiết lập một trật tự mới mang tính tập trung, hiệu quả và hướng đến phát triển lâu dài.
Trong bối cảnh ấy, vua Minh Mạng của Việt Nam (trị vì 1820–1841) và Peter Đại đế của Nga (trị vì 1682–1725) là hai điển hình tiêu biểu. Dù sống cách nhau gần một thế kỷ rưỡi và thuộc về hai nền văn minh khác biệt, giữa họ có nhiều điểm tương đồng đáng chú ý trong lý tưởng cầm quyền, xu hướng tập quyền hóa, các chương trình cải cách hành chính – quân sự, và quan điểm xây dựng nhà nước kiểu mới theo định hướng cá nhân.
Ngược dòng lịch sử, Minh Mạng là vị vua thứ hai của triều Nguyễn, con trai trưởng của Gia Long – vị vua thống nhất đất nước sau hàng trăm năm phân liệt. Trong suốt 21 năm trị vì, hình tượng nổi bật của Minh Mạng là một nhà cải cách với ý chí tập quyền mạnh mẽ và mong muốn xây dựng một nhà nước quân chủ Nho giáo tập trung vững chắc. Ông tiến hành hàng loạt cải cách lớn về hành chính, pháp luật, quân sự và văn hóa nhằm củng cố nền tảng quốc gia và trật tự xã hội. Dưới thời ông, triều đình được tổ chức chặt chẽ theo mô hình 'lục bộ', 'tam tỉnh'. Ông cũng chú trọng tuyển chọn nhân tài qua thi cử, xây dựng các trường học Nho giáo, hạn chế ảnh hưởng của các giáo sĩ phương Tây, và ban hành bộ luật Hoàng Việt luật lệ – một trong những bộ luật hoàn chỉnh nhất thời phong kiến Việt Nam.
![]()
Lăng vua Minh Mạng ở Cố đô Huế. Ảnh: Quốc Lê.
Còn Peter Đại đế là người đã thực hiện một trong những cuộc cải cách sâu rộng nhất trong lịch sử nước Nga. Ngay từ khi trẻ tuổi, ông đã nhận ra sự lạc hậu của nước Nga so với phương Tây. Vì vậy, ông không ngần ngại tiến hành chuyến công du bí mật sang châu Âu, học hỏi mô hình hành chính, quân sự và khoa học kỹ thuật của các quốc gia như Hà Lan, Anh, Pháp. Sau khi trở về, Peter thực hiện một loạt cải cách nhằm hiện đại hóa đất nước: Cải tổ quân đội theo kiểu phương Tây, xây dựng hải quân hùng mạnh, tái cấu trúc chính phủ thành các bộ chuyên trách, đưa ra bộ luật quy định phục trang kiểu châu Âu và thay đổi tập quán sinh hoạt quý tộc để phù hợp với hình ảnh quốc gia hiện đại hơn. Ông cũng dời đô từ Moskva về St. Petersburg – thành phố do chính ông kiến thiết – như một biểu tượng của sự hướng Tây và sức mạnh trung ương mới.
Một điểm tương đồng nổi bật giữa hai nhà quân chủ này là tư duy tập quyền mạnh mẽ. Minh Mạng khẳng định quyền lực tuyệt đối của triều đình, kiên quyết bài trừ chế độ phân quyền cát cứ kiểu cũ. Ông chia lại các đơn vị hành chính, đặt các chức quan do triều đình trực tiếp bổ nhiệm và kiểm soát, đồng thời tiến hành khảo hạch nghiêm ngặt quan lại nhằm bảo đảm sự trung thành và hiệu quả. Peter Đại đế cũng không kém phần quyết liệt: Ông xóa bỏ các tập đoàn quý tộc bảo thủ, trừng trị gắt gao những kẻ phản kháng, đưa ra hệ thống tuyển dụng nhân sự dựa trên năng lực và lòng trung thành thay vì dòng dõi, đồng thời thiết lập một hệ thống quan liêu kiểm soát chặt chẽ từng địa phương.
Cả hai vị vua đều quan tâm đặc biệt đến cải tổ quân sự và xây dựng lực lượng bảo vệ chế độ. Minh Mạng sau khi dẹp yên các cuộc nổi dậy và loạn lạc, đã tổ chức lại quân đội, phân chia lực lượng vệ binh, thủy quân, bộ binh rõ ràng, đặt dưới sự chỉ đạo trực tiếp của nhà vua thông qua các bộ và nha chuyên trách. Peter thì nổi tiếng với việc xây dựng lực lượng hải quân hiện đại đầu tiên của Nga, tổ chức huấn luyện quân đội theo kiểu phương Tây, đồng thời đích thân tham gia chỉ đạo các chiến dịch quân sự lớn, đặc biệt là cuộc chiến Bắc Âu chống Thụy Điển.
![]()
Chân dung Peter Đại đế. Ảnh: Russian History Museum.
Một sự tương đồng sâu sắc khác nằm ở tinh thần tự chủ văn hóa, đi đôi với lựa chọn có chọn lọc trong việc tiếp thu yếu tố ngoại lai. Minh Mạng tuy bài trừ Thiên Chúa giáo do lo ngại ảnh hưởng của các thế lực phương Tây, nhưng vẫn tiếp thu khoa học kỹ thuật hiện đại như y học, địa lý, bản đồ học thông qua các kênh kín đáo. Peter là người tiếp thu văn minh phương Tây triệt để nhưng vẫn cố gắng duy trì bản sắc dân tộc Nga, không chấp nhận bị phương Tây đồng hóa về mặt tinh thần.
Dù đều là những nhà cải cách mạnh mẽ, cả hai cũng đối diện với nhiều thách thức và di sản để lại không phải lúc nào cũng được nhìn nhận một chiều. Minh Mạng bị giới sử học sau này phê phán vì chính sách cứng rắn với tôn giáo và các sắc dân thiểu số, còn Peter thì bị chỉ trích vì thái độ tàn nhẫn, khắc nghiệt với giới quý tộc và một số tầng lớp xã hội. Tuy nhiên, không thể phủ nhận rằng cả hai đều là những kiến trúc sư quan trọng trong việc đặt nền móng cho một quốc gia mạnh, trật tự và có tham vọng phát triển trong môi trường quốc tế đầy biến động.
Tóm lại, Minh Mạng và Peter Đại đế, dù khác biệt về văn hóa, thời đại và bối cảnh chính trị, vẫn gặp nhau ở điểm chung nổi bật: Tầm nhìn cải cách sâu rộng, tư duy tập quyền cứng rắn và nỗ lực không ngừng trong việc xây dựng một nhà nước hiện đại hơn trên nền tảng truyền thống. Cả hai là minh chứng cho thấy quyền lực tập trung trong tay những cá nhân có tầm nhìn có thể tạo nên bước ngoặt lớn trong lịch sử dân tộc.
------------------------------
Tài liệu tham khảo:
Minh Mạng - Nhà cải cách thời cận đại. Nguyễn Thế Anh. NXB Tri Thức, 2015.
Đại Nam thực lục chính biên. Quốc sử quán triều Nguyễn. NXB Giáo dục, 2007 (bản dịch của Viện Sử học).
Việt Nam sử lược. Trần Trọng Kim. NXB Văn học, 2005.
Russia in the Age of Peter the Great. Lindsey Hughes. Yale University Press, 1998.
Copy link
Quay lại
