Dù được dựng lên với thể chế quân chủ tập quyền chặt chẽ, nhấn mạnh nguyên tắc 'truyền ngôi cho con trưởng' theo khuôn mẫu Nho giáo, nhưng thực tế lịch sử triều Nguyễn lại cho thấy những cuộc đấu tranh nội tộc gay gắt và đôi khi đẫm máu, phản ánh sự va chạm giữa lý tưởng chính trị, tình cảm cá nhân và khát vọng quyền lực.
Ngay từ những năm đầu thời Gia Long, mầm mống bất ổn trong việc kế vị đã nhen nhóm. Gia Long có nhiều con trai, trong đó nổi bật nhất là hoàng tử thứ hai Nguyễn Phúc Đảm (sau này là vua Minh Mạng) và hoàng tử trưởng là Nguyễn Phúc Cảnh, người từng theo Bá Đa Lộc sang Pháp cầu viện năm 1787. Nguyễn Phúc Cảnh vốn là người được kỳ vọng nối ngôi, nhưng ông mất sớm vào năm 1801, trước khi Gia Long lên ngôi. Cái chết của Cảnh để lại một khoảng trống kế vị mà nhiều người kỳ vọng sẽ được lấp đầy bởi con trai ông là Nguyễn Phúc Mỹ Đường – cháu nội đích tôn của Gia Long. Tuy nhiên, vua Gia Long lại chọn Nguyễn Phúc Đảm, con trai thứ, làm người kế vị, với lý do Mỹ Đường còn nhỏ, thiếu kinh nghiệm và không có mối liên kết chính trị mạnh. Sự lựa chọn này đặt nền móng cho những mâu thuẫn lâu dài trong hoàng tộc.
![]()
Ngai vàng của các vua nhà Nguyễn ở Huế. Ảnh: Quốc Lê.
Khi Minh Mạng lên ngôi năm 1820, một mặt ông củng cố vương quyền bằng những cải cách hành chính mạnh mẽ, mặt khác cũng bắt đầu loại trừ những đối thủ có thể đe dọa ngai vàng. Nguyễn Phúc Mỹ Đường và gia đình ông bị gạt ra ngoài vòng chính trị, và đến năm 1833 thì bị khép tội liên can đến cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi – con nuôi của tướng Lê Văn Duyệt. Cuộc nổi dậy này bị dập tắt, để lại một hệ quả là Mỹ Đường bị bắt giam và con cháu ông bị đày biệt xứ, dập tắt hy vọng về việc dòng chính của hoàng tử Cảnh có thể giành lại ngôi báu.
Bi kịch tranh ngôi nổi bật hơn cả diễn ra trong thời gian trị vì của vua Thiệu Trị và quá trình kế vị giữa các con ông. Thiệu Trị có nhiều con trai, trong đó đáng chú ý nhất là Nguyễn Phúc Hồng Bảo – con trưởng – và Nguyễn Phúc Hồng Nhậm – người sau này trở thành vua Tự Đức. Theo nguyên tắc trưởng đích, Hồng Bảo đáng lẽ là người kế vị, nhưng do ông không có năng lực chính trị, lại không chuyên tâm học hành, nên không được lòng các đại thần cũng như bản thân vua cha.
Khi Thiệu Trị qua đời năm 1847, Hồng Nhậm được chọn lên ngôi với sự hậu thuẫn của các đại thần như Trương Đăng Quế và Nguyễn Tri Phương. Điều này khiến Hồng Bảo bất mãn và âm mưu nổi loạn vào năm 1851. Cuộc nổi loạn thất bại nhanh chóng, và Hồng Bảo bị bắt, sau đó buộc phải tự sát trong cảnh tủi nhục. Hậu duệ của ông về sau bị giáng chức và sống trong sự giám sát chặt chẽ của triều đình.
Tranh chấp ngôi vị tiếp tục ám ảnh triều Nguyễn dưới thời Tự Đức, khi nhà vua không có con nối dõi do bệnh tật. Năm 1883, Tự Đức qua đời mà không có công bố rõ ràng về người kế vị. Khi đó ông có ba người con nuôi là Ưng Ái (tức Dục Đức), Ưng Kỷ (tức Đồng Khánh), và Ưng Đăng (tức Kiến Phúc). Sau khi Tự Đức mất, nội bộ triều đình rơi vào khủng hoảng với sự chi phối của 'Tứ phi phụ chính đại thần' mà nổi bật là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết. Dục Đức được lập lên ngôi chỉ trong ba ngày rồi bị phế truất và ít lâu sau thì bị giết vì bị cho là vô đạo đức. Sau đó Hiệp Hòa được đưa lên nhưng cũng bị ép thắt cổ chết. Tiếp theo là Hàm Nghi, người tham gia phong trào Cần Vương chống Pháp nhưng bị bắt sống và đày sang Algeria. Kế đó, Đồng Khánh được lập làm vua thân Pháp. Chỉ trong vòng sáu năm (1883–1889), triều Nguyễn đã có tới bốn vị vua thay nhau ngồi trên ngai vàng trong hoàn cảnh đầy bất ổn, mà nguyên nhân sâu xa là do tranh chấp giữa các phe nhóm trong triều và sự can thiệp ngày càng mạnh của thực dân Pháp.
Đến thời vua Thành Thái và Duy Tân, vấn đề kế vị vẫn tiếp tục là chủ đề chính trị nhạy cảm. Thành Thái bị thực dân Pháp buộc thoái vị năm 1907 vì bị cho là có tư tưởng chống Pháp. Người kế vị là Duy Tân – con trai Thành Thái – khi đó mới 7 tuổi. Khi trưởng thành, Duy Tân cũng thể hiện ý chí chống Pháp, nên bị đày đi châu Phi sau vụ nổi dậy bất thành năm 1916. Về sau, vua Khải Định – người thân Pháp – lên ngôi, thực hiện chính sách hợp tác với thực dân, đánh dấu sự biến chất hoàn toàn của vương quyền triều Nguyễn trong tay ngoại bang.
![]()
Ngọ Môn, nơi vua Bảo Đại đọc Chiếu thoái vị, đánh dấu sự kết thúc của triều Nguyễn năm 1945. Ảnh: Quốc Lê.
Có thể nói, các cuộc tranh ngôi trong triều Nguyễn là hệ quả của sự mâu thuẫn giữa nguyên tắc truyền ngôi theo huyết thống với thực tiễn chính trị đầy biến động và áp lực từ cả nội bộ lẫn ngoại bang. Việc tranh ngôi không chỉ dừng lại ở mức cạnh tranh cá nhân giữa các hoàng tử mà còn là cuộc đấu tranh phức tạp giữa các thế lực chính trị, từ các đại thần phụ chính cho đến thực dân Pháp, đặc biệt từ nửa sau thế kỷ 19. Kết quả là nhiều vị vua lên ngôi trong điều kiện không vững chắc, bị loại bỏ nhanh chóng nếu không phù hợp với quyền lợi của các phe nhóm quyền lực.
Đây không chỉ là bi kịch của cá nhân những người mang dòng máu hoàng gia, mà còn là biểu hiện của một triều đại đang suy yếu, mất dần khả năng tự chủ, và trở thành con cờ trong tay các thế lực ngoại bang. Sự sụp đổ của nhà Nguyễn năm 1945 dưới triều vua Bảo Đại là kết thúc tất yếu cho một vương triều mà ngôi báu đã mất đi tính chất thiêng liêng để trở thành trung tâm của những âm mưu chính trị đen tối, trong tình thế lịch sử bấp bênh và bế tắc của nền quân chủ.
----------------------
Tài liệu tham khảo:
Đại Nam thực lục. Quốc sử quán triều Nguyễn. Nhà xuất bản Giáo dục, 2007.
Việt Nam sử lược. Trần Trọng Kim. Nhà xuất bản Văn học, 2001 (tái bản).
Việt Nam dưới thời Pháp thuộc. Nguyễn Thế Anh. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1997.
Vietnam and the Chinese Model: A Comparative Study of Nguyen and Ch’ing Civil Government in the First Half of the Nineteenth Century. Alexander Woodside. Harvard University Press, 1971.
Vietnamese Anticolonialism 1885–1925. David G. Mar. University of California Press, 1971.
Copy link
Quay lại
