AI qua mặt nhà khảo cổ, khám phá tuổi của cuốn sách quý

Việc xác định 'tuổi' thật sự của những cuốn sách cổ rất quan trọng, bởi những bối cảnh chính trị và văn hóa.

10/06/2025 22:10

Một nghiên cứu đột phá kết hợp giữa học thuật truyền thống và trí tuệ nhân tạo (AI) đã làm rung chuyển giới khảo cổ học. Công cụ AI này đã giúp các nhà khoa học chỉ ra rằng cuốn Kinh Thánh bằng tiếng Do Thái (Dead Sea Scrolls, còn được gọi là cuộn sách Biển Chết) có thể đã được biên soạn sớm hơn hàng chục đến hàng trăm năm so với các giả định trước đây.

Công trình nghiên cứu vừa được công bố trên tạp chí khoa học PLOS ONE.

Cuộn sách Biển Chết có thể còn lâu đời hơn so với giả định trước đây nhờ những phát hiện của AI. Ảnh: Cơ quan Cổ vật Israel

Từ trước đến nay, việc xác định niên đại của các cuộn sách cổ chủ yếu dựa vào phân tích cổ tự học (paleography). Tuy nhiên nhóm nghiên cứu liên ngành đã bắt đầu bằng cách sử dụng phương pháp định tuổi bằng carbon phóng xạ (C-14) trên 30 bản thảo da thuộc được Cơ quan cổ vật Israel (IAA) lưu trữ.

Sau khi xác định được niên đại của các mẫu vật, nhóm nghiên cứu đã số hóa hình ảnh độ phân giải cao các ký tự Hebrew và Aramaic, sau đó đưa vào mô hình AI mang tên 'Enoch' - một hệ thống phân tích hình dạng ký tự dựa trên hình học.

Dựa trên dữ liệu từ những bản thảo đã định tuổi, Enoch có thể học được đặc điểm chữ viết theo thời gian và từ đó suy luận niên đại của 135 bản thảo khác mà không cần thực hiện các xét nghiệm phá hủy. Kết quả cho thấy khi được so sánh với đánh giá từ các chuyên gia, Enoch cho độ chính xác lên tới 79%.

Giáo sư Mladen Popović, giám đốc Viện Qumran thuộc Đại học Groningen (Hà Lan) và đồng tác giả nghiên cứu, cho biết: 'Chúng tôi giải quyết bài toán lớn về niên đại của cuộn sách Biển Chết... Việc kết hợp giữa khảo cổ học, vật lý, AI, lịch sử và ngữ văn là điều mang tính cách mạng'.

Tiến sĩ Joe Uziel (phải) và Tiến sĩ Eitan Klein (trái) của Cơ quan Cổ vật Israel đang kiểm tra một phát hiện. Ảnh: Yoli Scwhartz, Cơ quan Cổ vật Israel

Mô hình Enoch - hiện đã được phát hành mã nguồn mở - mở ra cánh cửa mới trong việc xác định lại trình tự niên đại của hàng trăm bản thảo được tìm thấy ở sa mạc Judea trong nhiều thập kỷ qua. Phát hiện ban đầu còn hé lộ rằng hai bản thảo Kinh Thánh có thể đã được ghi chép chỉ vài năm sau khi nội dung của chúng được sáng tác - điều chưa từng được xác nhận trước đây.

Nghiên cứu là một phần của dự án kéo dài hàng thập kỷ mang tên 'Những bàn tay viết Kinh Thánh,' được Hội đồng Nghiên cứu châu Âu tài trợ.

Theo giáo sư Eibert Tigchelaar, chuyên gia về 'Cuộn sách Biển Chết' từ Đại học Leuven (Bỉ), sự chênh lệch vài chục năm trong việc định tuổi là cực kỳ quan trọng, bởi nó có thể đưa các văn bản vào những bối cảnh chính trị và văn hóa hoàn toàn khác nhau.

Việc xác định tuổi bằng C-14 cũng đối mặt nhiều thách thức, khi mỗi bản thảo được bảo quản trong điều kiện khác nhau suốt hơn 2.000 năm. Theo giáo sư Elisabetta Boaretto từ Viện Weizmann (Israel), chìa khóa nằm ở bước xử lý mẫu để loại bỏ hoàn toàn tạp chất - điều chưa từng được thực hiện triệt để trước đây. Bà nhấn mạnh rằng đây là bước tiến đáng khen ngợi trong việc kết hợp công nghệ hiện đại để làm sáng tỏ những câu hỏi cổ xưa.

Nhiều bản thảo, sau khi được định tuổi lại mới được phát hiện còn cổ hơn cả cộng đồng Qumran - nơi cư trú của những người được cho là chủ nhân của phần lớn cuộn sách Biển Chết. Điều này đặt ra câu hỏi về sự hình thành của các hiện tượng văn hóa mà trước nay vẫn gắn liền với các sự kiện lịch sử cụ thể.

Nhà nghiên cứu Joe Uziel thuộc IAA kỳ vọng nghiên cứu này sẽ mở đường cho việc ứng dụng rộng rãi hơn AI trong lĩnh vực khảo cổ học.

Mời độc giả xem thêm video: AI đã bước vào cạnh tranh trong ngành Luật tại phương Tây.