Đặt tên tỉnh ở ta xưa và nay

Ngồi rỗi lật xem lại 'Đại Nam nhất thống chí' và 'Đại Nam nhất thống toàn đồ' mới thấy nước Nam ta thời vua Minh Mạng rộng lớn thật

28/03/2025 06:00

Đất nước rộng lớn, để đảm bảo phát triển thì phải có chính sách quản trị tốt nhất. Muốn quản trị tốt nhất thì phải có nền hành chính tốt nhất. Vua Minh Mạng đã thực hiện công cuộc cải cách hành chính năm 1831. Người đời sau đánh giá đó là một trong hai cuộc cải cách hành chính tốt nhất trong lịch sử Việt Nam. Cuộc cải cách lần thứ nhất là của vua Lê Thánh Tông năm 1466.

Việc đặt tên đơn vị hành chính mới sau khi sáp nhập được dư luận rất quan tâm. Ảnh: HỮU HƯNG

Trong cải cách, sau việc sắp xếp tổ chức lại chính quyền ở Trung ương, vua Minh Mạng đã sắp xếp lại chính quyền địa phương. Cả nước được chia làm 30 tỉnh và một phủ Thừa Thiên để quản lý vùng kinh đô. Bắc Kỳ có 13 tỉnh, Trung Kỳ 11 tỉnh và một phủ, Nam Kỳ 6 tỉnh. Đơn vị hành chính cấp tỉnh ở ta có từ ngày đó.

Năm 1858 người Pháp nổ phát súng đầu tiên xâm lược nước ta. Từ ngày đó, người Pháp đã ép Triều Nguyễn phải lần lượt ký nhiều hiệp ước bán dần nước ta cho Pháp. Cuối cùng là Hiệp ước Patenôtre 1884. Theo các hiệp ước, Nam Kỳ là thuộc địa, Bắc Kỳ là đất bảo hộ, Trung Kỳ là đất tự trị.

Sáu tỉnh Nam Kỳ đã được người Pháp chia nhỏ thành nhiều tỉnh theo quy định của người Pháp.

Đất Trung Kỳ là vùng đất tự trị nên người Pháp không can thiệp nhiều, các tỉnh cơ bản giữ nguyên, chỉ cắt nhiều phần đất của các tỉnh Thanh Hóa , Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị sang nước khác theo nghị định hoạch định biên giới 3 nước của Toàn quyền Đông Dương và chuyển phủ Ninh Thuận của tỉnh Bình Thuận thành tỉnh Ninh Thuận .

Đất Bắc Kỳ là bị xáo trộn nhiều nhất. Đây là vùng đất có nhiều cuộc nổi dậy của tất cả dân tộc chống lại thực dân Pháp, cả của người Kinh và người miền núi, như là các cuộc nổi dậy của Hoàng Hoa Thám, Đốc Ngữ , Đốc Tít…. Cho nên buổi đầu người Pháp dùng chính quyền quân sự để cai trị, lập ra 5 đạo quan binh. Sau khi đã bình định được phong trào chống đối, họ bắt đầu chia lại tỉnh. Bằng chính sách 'chia để trị' họ đã chia nhỏ Bắc Kỳ 13 tỉnh thành hơn 30 tỉnh. Có lúc cụ Nguyễn Khuyến đã đếm được có đến 36 tỉnh, thể hiện trong một vế đối mừng bà me Tây Tư Hồng:

'Có tàn, có tán, có hương án thờ vua; danh tiếng lẫy lừng 36 tỉnh '. Cụ muốn nói lên sự nổi tiếng trên toàn đất Bắc Kỳ của bà me Tây lúc đó.

Bắc Kỳ chia ra trên 30 tỉnh gần như cùng thời thì không khỏi bất cập, áp đặt và tùy tiện khi đặt tên. Thời đó có những tên tỉnh nghe rất buồn cười sau đó đã phải sửa lại, nhưng cũng có những cái tên vẫn dùng cho tới ngày nay. Người Pháp thời đó có cách đặt tên theo nơi đóng dinh của quan cai trị đầu tỉnh.

Năm 1896, khi nội thành Hà Nội và vùng phụ cận trở thành nhượng địa của Pháp, người Pháp quyết định chuyển các cơ quan cai trị của phần còn lại của tỉnh Hà Nội cũ về làng Đơ thuộc huyện Thanh Oai. Làng này có cây cầu bắc qua sông Nhuệ lợp ngói rất đẹp. Mọi người gọi là cầu Đơ. Tỉnh đường đóng ở bên cạnh cầu Đơ cho nên người Pháp đặt tên cho vùng đất còn lại của tỉnh Hà Nội xưa là tỉnh Cầu Đơ! Sau này quan Tổng đốc cai trị tỉnh Cầu Đơ là người có học mới xin đổi lại là tỉnh Hà Đông!

Tên của tỉnh Hòa Bình xưa nghe cũng vui. Người Pháp thấy tỉnh Hưng Hóa quá rộng lớn, phải chia nhỏ làm nhiều tỉnh. Khi khảo sát thấy có nhiều huyện của tỉnh là vùng đất đa phần là người Mường, bên Lạc Sơn, Lạc Thủy của tỉnh Ninh Bình cũng là vùng đất người Mường. Họ mới quyết định gộp các vùng đất này lại lập một tỉnh mới lấy tên là tỉnh Mường. Sau đó tỉnh đường đóng ở chợ Bờ, để thống nhất với cách đặt tên chung, tỉnh đổi tên là tỉnh Chợ Bờ. Tỉnh lỵ đóng ở một phố núi heo hút, bị nghĩa quân Đốc Tít tập kích chiếm tỉnh đường giết chết phó công sứ người Pháp. Chính quyền Pháp phải di chuyển tỉnh đường về xuôi, về xã Hòa Bình cách đó khoảng 30 km. Tên Hòa Bình có từ đó. Cũng may Hòa Bình là một cái tên đẹp nên không bị đổi!

Tên của tỉnh Lào Cai cũng là chuyện nhiều người bàn. Đến bây giờ có người thì nói Lào Cai, người thì gọi Lao Cai, có người lại nói là Lào Kay hoặc Lao Kay. Nguyên nhân cũng vì nguồn gốc cái tên của nó!

Tỉnh Lào Cai thời Pháp là một phần phủ Quy Hóa và phủ An Tây tỉnh Hưng Hóa thời Minh Mạng. Người Pháp thấy đây là vùng đất trọng yếu nên lập nên một đạo quan binh, trải dài dọc biên giới từ Simacai đến Phong Thổ . Sau khi tình hình ổn định thì dân sự hóa, đổi gọi là tỉnh Lao Cai ( Lào Cai, Lao Kay, Lào Kay).

Tên đó xuất phát từ một xóm phố do người Hoa xâm cư lập nên bên ngã ba sông Hồng với suối Nậm Thi trong lãnh thổ Đại Việt. Ít lâu sau một số người Việt, người Tày, người Nùng cũng di cư đến và lập nên một khu chợ buôn bán ở phía hạ lưu sông Hồng cách đó vài km. Dân ở xóm phố bên ngã ba Nậm Thi phần lớn nói tiếng Quan hỏa, vỗ ngực tự xưng mình là dân phố đến trước, nói mình là lão nhai ( theo nghĩa Hán Việt là phố cũ ) dân phố lập sau là tân nhai, dân phố mới, từ đó có tên Phố Mới ngày nay.

Chữ lão nhai nói theo tiếng Quan Hoả, tiếng Tày Nùng, tiếng Mông thành ra Lao Cai và các biến thể như trên. Khi lập đạo quan binh và chuyển thành tỉnh, lỵ sở của tỉnh đóng ở xóm phố cũ nên tên tỉnh cũng gọi theo tên xóm phố cũ, tỉnh Lao Cai ( Lào Cai, Lào Kay, Lao Kay, Lão Nhai). Tên đó đã được dùng để gọi cho cả một vùng biên cương rộng lớn vốn xưa cha ông ta đã có những cái tên gọi rất đẹp và rất ý nghĩa. Cái tên người Pháp đặt chỉ xứng để đặt tên cho một khu phố hoặc thị trấn, thị xã.

Thật là một cách đặt tên rất áp đặt, tùy tiện và hồ đồ của người Pháp.

Cách đặt tên đó cũng được người Pháp áp dụng cho nhiều tỉnh thành khác ở Bắc Kỳ và Nam Kỳ xưa! Có nhiều tên nay vẫn được dùng.

Nhà nước ta đang thực hiện một công cuộc cải cách hành chính thật sự to lớn để mở ra cho Việt Nam một kỷ nguyên mới, một thời kỳ phát triển mới của dân tộc. Mong rằng lịch sử sẽ ghi nhận đây là cuộc cải cách hành chính thứ 3 thành công ở Việt Nam. Mong rằng tên của một tỉnh mới sẽ kế thừa truyền thống dân tộc, kế thừa di sản văn hóa của tổ tiên, loại bỏ những tàn tích không phù hợp của thời kỳ thực dân, thể hiện khí thế đi lên của kỷ nguyên mới!

Mong chờ một kỷ nguyên mới.